W parku przy muzeum Bł. Edmunda Bojanowskiego znajduje się oryginalny wiatrak śrutownik, jeden z najcenniejszych zabytków tego typu w Wielkopolsce.

Pierwsze wiatraki pojawiły się na początku XII wieku we Francji, Normandii i Anglii. Już w wieku XIII można je było spotkać w całej Europie.

Najstarszym typem wiatraka występującym na ziemiach wielkopolskich jest koźlak. Cały budynek wiatraka wraz z jego skrzydłami jest obracany wokół swej osi, tzw. sztrembra. Ten zaś podparty jest czterema zastrzałami umiejscowionymi na czterech podwalinach. Taka konstrukcja nosi nazwę kozła. W wieku XVII powstaje nowy typ wiatraka, tzw. holender
o nieruchomej bryle i ruchomej głowicy. W roku 1750, Andrew Medrew opatentował skrzydło wiatraka wyposażone w mechanizm regulacji powierzchni śmigła w zależności od siły wiatru. W wieku XIX pojawia się na krótko wiatrak rolkowy paltrak, który łączy charakterystyczne cechy młyna kozłowego i holenderskiego.

Wielkopolska przez wieki została zdominowana przez jeden typ wiatraka, który występował na tych ziemiach w XVII i XVIII wieku w ilości około 1,8 tys. sztuk. Był nim koźlak. Olbrzymie obszary lasów sosnowych i dębowych stwarzały
bardzo dogodne warunki do budowy tych obiektów. W wieku XIX liczba tych niezwykle malowniczych obiektów zaczęła dramatycznie spadać, wypierana przez nowoczesne młyny parowe.

Wszystkie zbudowane modele były wyposażone w silniczki elektryczne, które pozwalały na uruchomienie młyna i zapoznanie się z jego działaniem. Dzisiaj w Wielkopolsce mamy około 75 tych unikatowych koźlaków.

Obecnie przy udziale Muzeum Rolnictwa i Młynarstwa w Rydzynie, oraz Stowarzyszenia
Wiatraki Wielkopolski, powstaje Wielkopolski Szlak Wiatraczny. Jego celem jest uratowanie ostatnich wiatraków – symbolu Wielkopolski.

Na ziemi wielkopolskiej najbardziej popularnym typem był wiatrak koźlak. Obiekty tego typu stawiano przeważnie na wzniesieniach wolnych od lasów i zabudowań. Często usypywano w miejscu ustawienia sztuczny nasyp lub nawet
wzgórze o średnicy około 30 m, tworzono również dogodny i utwardzony kamieniem polnym lub żwirem twardy i płaski podjazd pod wiatrak.
Koźlak zawdzięcza swoją nazwę posadowieniu na czworonożnym koźle, na którym za pomocą
dyszla można obracać całą konstrukcję. Właśnie w ten sposób ustawia się skrzydła w kierunku wiejącego wiatru. Wiatraki budowano z drewna, wykorzystując do budowy drewno sosny. Jedynie konstrukcja główna była budowana z twardszegoi mocniejszego materiału, jak dąb, grab i modrzew. Kształt obiektu przypomina ostrosłup ścięty o podstawie kwadratu, który obraca się wokół pionowej osi.
Głównym elementem wiatraka jest oś oparta na koźle. Kozioł składa się z krzyżujących się fundamentów wraz podwalinami (przyciesi, 4 zrębu), wspierających czterech zastrzałów, oraz w górnej części siodła i pionowego słupa, zwanego sztrembrem. Siodło składa się z czterech masywnychdesek umożliwiających obrót wiatraka
o 360°. Dlatego często używano specjalnego wózka, zwanego babą albo konia.
Wiatrak składa się z dwóch kondygnacji oraz części dolnej, tzw. magazynu i części górnej – technicznej, zwanej szczytówką. Jedynym sposobem, aby dostać się do wnętrza wiatraka, było pokonanie dosyć stromych
zewnętrznych schodów, które prowadziły do galeryjki pokrytej gontem i ozdabianej piękną tralką. Stojąc na galeryjce otwierano kluczem drzwi wejściowe do wnętrza pierwszego poziomu. Po przejściu naprożnicy, na pierwszy plan
wysuwa się potężny słup sztrembra, utrzymującego ogromną belkę, zwaną mącznicą, na której utrzymywany jest główny ciężar wiatraka – koła młyńskie. Często sztrember i mącznica były opasane ogromnymi obejmami, kutymi przez kowali na indywidualne zamówienia i bogato zdobione nitami. Zamontowane u szczytu, chroniły belki dębowe przed pęknięciami. Wokół otacza nas szereg maszyn służących do przemiału i oczyszczania zboża oraz wewnętrzne schody na drugi poziom. Tu dokonywał się główny proces przetwórczy.

Zachwyca nas swym widokiem ogromne koło paleczne poruszane przez cztery olbrzymie śmigi, potocznie zwane śmigłami, osadzone na wale skrzydłowym. Następuje tutaj zamiana siły wiatru na ruch kołowy, umożliwiający przetwarzanie zboża. Jest to jedna z najwspanialszych i najbardziej ekologicznych sił napędowych wykorzystywanych
przez człowieka. Napęd na koło paleczne otrzymywano od uderzenia wiatru na czoło śmigi. Po zwolnieniu hamulca klockowego, koło nabierało coraz szybszego ruchu, wówczas zazębiano wrzeciono. Zęby koła palecznego zakleszczywszy się z cewią, wprawiały w ruch kamień młyński, biegaj. Mechanizm mielniczy
składał się dużej skrzyni, zwanej sypem z odprowadzeniem na koło młyńskie. Aby zmielić zboże, należało wprowadzić w ruch wirowy koło biegaja, które tarło zboże na drugim kamieniu zwanym leżakiem. Zmielone zboże podlegało następnie procesowi oczyszczania przez resztę urządzeń umieszczonych na pierwszym poziomie. Na najwyższym poziomie znajduje się część pomostów technicznych oraz dwuspadowy dach, kryty gontem a później deską. Dach w większości wiatraków był nadwieszony nad tylną ścianą. W nadwieszeniu dachu montowano blok do wciągania a potem opuszczania worków ze zbożem, mąką czy kaszą na wozy konne.

Wiatrak dzielił się na trzy poziomy: magazyn oraz pierwszy i drugi poziom. Magazyn spełniał rolę pomieszczenia gospodarczego i magazynowego. Składowano w nim również zapas zbóż i mąki oraz dodatkowe deski czy części wymienne do maszyn młynarskich. Pierwszy poziom służył do oczyszczania przemiału i rozliczeń za
mąkę.W drugim poziomie zsypywano zboże do zsypu i przetwarzano je na śrutę. Tam też istniały dwa pokłady techniczne do konserwacji wału głównego i innych urządzeń transmisyjnych.

Do zbudowania wiatraka potrzeba około 80 m³ drewna dębowo–sosnowego. Konstrukcja wiatraka jest unikatem na skalę światową, gdyż pozostaje niezmienna od XI wieku. Jednocześnie system mocowania wialni i rygli jest niepowtarzalny i już nie spotykany w świecie. Wiatraki na terenie Wielkopolski mają po kilkaset lat i stanowią nieodłączny element krajobrazu regionu.

Szlak Wiatraczny w Wielkopolsce

Trasa II – Szlak Kościański
Kościan – Racot – Jerka – Krzywiń – Łagowo – Grabonóg – Pępowo – Miejska Górka – Sarnowa – Izbice

Długość trasy – 73 km

Jest to jeden z najstarszych szlaków młynarskich w Wielkopolsce. Możemy tu spotkać wiatraki zbudowane w XVII w. - perełki architektury drewnianej, wspaniałą pozostałość po naszych przodkach. Często opustoszałe, rozpadające
się, ginące na naszych oczach znajdują dzisiaj opiekę państwa polskiego oraz samorządów lokalnych. Odbudowane i zrekonstruowane mogą dalej cieszyć nasze oczy. Zwiedzanie rozpoczniemy w Kościanie, znanym ośrodku młynarskim w Wielkopolsce. Tutaj w XIX w. powstała pierwsza Polska Spółka Ubezpieczeniowa, której głównym zadaniem było ratowanie wiatraków spalonych czy uszkodzonych przez wichury.

Opracowanie: Jarosław Jankowski- Muzeum Rolnictwa i Młynarstwa w Rydzynie